: بررسى و نقد برخى از ديدگاههاى دانشمندان اهل سنت و مستشرقان درباره حديث سبعة احرف
بحث درباره آن پيچيده و براى برخى جاى لغزش شده است. زرقانى مى گويد:
از آن جهت كه در موضوع سبعة احرف، اقوال فراوانى نقل شده، بحثى پر لغزش و هولناك است؛ زيرا كثرت آرا بر چهره حقيقت سايه و حجاب افكنده است تا آن جا كه براى برخى از علما موجب لغزش شده است. جمعى هم از اظهار نظر درباره آن، خوددارى نموده و آن را حديثى مشكل خوانده اند.
در اين مسأله آراى فراوانى نقل شده كه برخى از يكديگر گرفته شدهاند، و برخى شبيه به يكديگر و با هم تداخل دارند و نمى توانند قول مستقلى باشند. زرقانى در اين مورد مى گويد:
اكثر اقوال بر يكديگر منطبق هستند و با يكديگر شباهت دارند لذا مشكل است كه قول مستقلى به حساب آيند.
برخى از دانشمندان اهل سنت نيز، اساسا، سبعة احرف را به هر معنا كه باشد، مختص به زمان خاصى دانسته اند و زمينه اى براى معنا و مفهوم آن در زمان كنونى نديده معتقدند كه قرآن كنونى بر حرف واحد مى باشد. طحاوى از دانشمندان قرن چهارم هجرى اهل سنت، از اين گروه است. وى مى نويسد:
احرف سبعه، مربوط به زمان خاصى است كه ضرورت اقتضاى آن را داشته است و پس از رفع ضرورت، حكم آن نيز بر طرف شده و قرآن بر حرف واحد قرائت مى شده است.
امّا غالب دانشمندان اهل سنت معتقدند:
1. سبعة احرف اختصاصى به زمان خاصى ندارد و قرآن براى هميشه بر هفت حرف مى باشد.
2. منظور از قراآت سبعه قطعا سبعة احرف نيست. اگر چه اين وجه بين عامه مردم رواج پيدا كرده، اما از نظر دانشمندان اهل سنت به دلايل ذيل باطل است؛ زيرا هيچ يك از قراء سبعه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را درك ننموده اند و فردى كه قائل به تسبيع شد و قراء سبعه را برگزيد، ابن مجاهد تميمى متوفاى 324 ه. ق مى باشد و قبل از او، قراآت سبعه معروف نبودند. از جهتى قول مذكور با معناى روايتى كه مربوط به لغات و لهجات يا بطون قرآن و ... بوده است، مخالف مى باشد. لذا براى رفع چنين توهمى، علما اقدام به تسديس يا تثمين و تعشير قراآت نمودند، تا توهم انطباق روايت سبعة احرف، بر قراآت سبعه از ذهنها زدوده شود. مكى بن ابى طالب متوفاى 473 ه. ق مى گويد:
هر كس كه گمان كند قرائت هر يك از قرا، مانند قرائت نافع و عاصم و ابن عمير و ... يكى از حروف سبعه هستند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بر آنها تنصيص نموده است، اشتباه بزرگى كرده است.
حال كه روشن شد سبعة احرف، به عقيده اكثر دانشمندان اهل سنت، اختصاص به زمان خاصى ندارد و به قراآت سبعه هم مربوط نمى شوند، به بيان و نقد برخى از مهمترين اقوال دانشمندان اهل سنت كه در طول چهارده قرن براى فهم آن تلاش كردهاند، پرداخته مى شود. از نقل و بررسى تمام اقوال در مسأله پرهيز مى شود؛ زيرا غالب آنها بدون دليل روايى و بدون توجيه عقلى است. صبحى صالح مى گويد: «اكثر اقوال در معناى سبعة احرف بدون دليل نقلى صحيح و بدون منطق سليم هست.» اما مهمترين اقوال بدين شرحند:
قاضى عياض و جمال الدين قاسمى
دانشمند معروف اهل سنت، قاضى عياض و جمعى ديگر از جمله علامه شام، محمد جمال الدين قاسمى متوفاى 1322 ه. ق صاحب تفسير محاسن التأويل، معتقدند كه مراد از عدد هفت، تيسير و تسهيل است و حقيقت عدد سبعه، مراد نيست.
هم چنان كه مقصود از عدد هفتاد در بين دهها و هفت صد در بين صدها، بيان كثرت است. سيوطى در اين مورد مى گويد: «مراد از سبعه حقيقت عدد نيست ... و به اين قول قاضى عياض متمايل شده است.»
علامه قاسمى در مقدمة تفسير خود مى گويد:
مراد از عدد هفت، حقيقت عدد آن نيست كه بين شش و هشت هست، بلكه وجوه فراوانى است كه كلمه را مى توان را بر سبيل تيسير و تسهيل و توسعه، قرائت نمود.
رأى مذكور، مورد پذيرش اكثر علماى اهل سنت نبوده است. بلكه آنان معتقدند كه منظور از عدد سبعه، نه بيان كثرت است كه حصر در عدد هفت است.
دكتر صبحى صالح مى گويد:
مراد از لفظ هفت، بيان كثرت نيست، بلكه حصر در عدد معين است؛ آن چنان كه اكثر علما فهميده اند ... و اكثر دانشمندان، آن چنان كه ابن حبان مى گويد، معتقدند عدد سبعه، محصور در عدد معين و خاص است.
از اين رو ديدگاه قاضى عياض و ديگران، در مراد از عدد سبعه در صورت صحت سندى و دلالتى روايت سبعة احرف، قابل قبول نيست؛ زيرا با جمع زيادى از روايات باب سبعة احرف كه گذشت، تعارض دارد؛ مانند روايت ابن عباس:
إن رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله قال: أقرأني جبريل على حرف فراجعته فلم أزل أستزيده فيزيدني حتى انتهى إلى سبعة أحرف؛
پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: جبرئيل مرا بر يك حرف قرائت نمود. مراجعه كرده همواره طلب افزايش نمودم و آن هم افزايش داد تا به هفت حرف رسيد.
در هر حال، طلب افزايش پيامبر، حرف به حرف، دليلى است كه عدد سبعه مفهوم حقيقى خود را دارد و اصل اولى، معناى واقعى هر عددى است؛ مگر آن كه دليلى يا قرينه اى بر خلاف آن باشد.
امام ابو الفضل رازى، زرقانى و صبحى صالح
امام ابو الفضل رازى، صاحب كتاب معانى أنزل القرآن على سبعة احرف، وجه ديگرى را در معناى احرف سبعه پسنديده است كه زرقانى هم به آن معتقد شده مى گويد:
آنچه را ما بر گزيديم- در پرتو نور توفيق الهى- از بين آرا، همان است كه امام ابو الفضل رازى در لوايح آن را بيان نموده است. او مىگويد: كلام از هفت شكل (حرف) از اختلاف خارج نيست:
1. اختلاف اسم از جهت افراد و تثنيه و جمع و تذكير و تأنيث؛ مانند وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ، كه كلمه «امانات» به شكل مفرد هم قرائت شده است.
2. اختلاف در تصريف افعال به شكل ماضى، مضارع و امر؛ مانند آيه شريفه رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا؛ كه فعل باعد به شكل امر باعد و ماضى باعد و بعّد نيز خوانده شده است.
3. اختلاف در وجوه اعراب؛ مانند آيه شريفه وَ لا يُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهِيدٌ.به فتح و ضم «را» در كلمه يضارّ.
4. اختلاف به نقص و زياده؛ مانند آيه شريفه وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى، كه الذكرو الانثى بدون كلمه «ما خلق» هم خوانده شده است .
5. اختلاف به تقديم و تأخير؛ مانند آيه شريفه جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ، كه به شكل «جاءت سكرة الحق بالموت» نيز قرائت شده است.
6. اختلاف در ابدال و جايگزينى؛ مانند آيه شريفه كَيْفَ نُنْشِزُها، كه ننشرها، نيز با حرف «را» به جاى «زاء» نيز خوانده شده است.
7. اختلاف در لغات (لهجات)؛ مانند آيه شريفه وَ هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ مُوسى، كه به فتح و اماله كلمه اتى و موسى نيز خوانده شده است.
زرقانى، وجه پيش گفته را بهترين وجه دانسته و آن را مستند بر استقراى تام در قراآت ذكر مى كند، و دكتر صبحى صالح نيز بر آن معتقد است. با اين همه از جهات ذيل قابل مطالعه و بررسى است:
1. هيچ دليل از روايات نبوى بر آن نيست. تنها دليل آن استقرا بود كه به تنهايى كافى نيست و نيازمند به دليل و مؤيد ديگرى است.
2. نخستين مرحله نزول كه بر حرف اول بوده است، بر كدام يك از وجوه هفت گانه مورد نظر، نازل شده است؟ و همين طور در نزولهاى دوم و سوم و ...؟
3. هفت وجه ياد شده با يكديگر تداخل دارند. زيرا اختلاف اسما و افعال، خود يك وجه به حساب مى آيد.
4. وجوه مذكور با معناى برخى از روايات سبعة احرف، مبنى بر هفت بطن و تبديل جواز كلمات با يكديگر منافات دارد.
ابن جزرى
ابن جزرى (م 833 ه. ق) معتقد است كه معناى سبعة احرف، وجوه هفت گانه ديگرى است. وى مى گويد:
همواره فهم حديث براى من مشكل بود و به آن فكر مى نمودم و بيش از سى سال در آن تأمل كردم؛ تا اين كه خداوند راهى را براى من گشود كه ان شاء اللّه راه صواب خواهد بود.
ابن جزرى در توضيح وجوه هفت گانه مى گويد:
من قراآت را چه صحيح و چه شاذ و ضعيف و منكر را مورد بررسى قرار دادم و تمام آنها از نظر اختلاف به هفت وجه بر مى گردد، كه وراى آن هفت وجه، متصور نيست. آن هفت وجه بدين قرار است: 1. اختلاف در حركات، بدون تغيير در معنا و صورت؛ مانند «البخل» كه به چهار شكل در حركت خوانده شده است.
2. اختلاف در حركات، با تغيير در معنا، مانند فتلقّى آدم من ربّه كلمات، با رفع آدم و نصب كلمات و برعكس.
3. اختلاف در حروف با تغيير در معنا فقط؛ مانند تبلو و تتلو.
4. اختلاف در حروف با تغيير در صورت فقط؛ مانند الصراط و السراط.
5. اختلاف در حروف با تغيير در صورت و معنا؛ مانند منكم و منهم.
6. اختلاف در تقديم و تأخير؛ مانند فيقتلون و يقتلون.
7. اختلاف در زيادى و نقصان؛ مانند اوصى و وصىّ.
ابن جزرى معتقد به تواتر قراآت است و لذا با توجه به اين كه روايت سبعة احرف را دليلى و توجيهى بر قراآت مىداند، وجوه مذكور را ترسيم مىنمايد. لذا سخن و نظريه او به دلايل زير قابل ترديد است:
1. او با برداشت شخصى خود از قراآت، چنين وجوهى را ترسيم نموده هيچ دليلى نبوى بر چنين معنايى از سبعة احرف وجود ندارد.
2. وجوه مذكور با هم تداخل و بر هم انطباق دارند. لذا تغيير و عدم تغيير معنا، خود موجب انقسام نمى شود؛ زيرا لفظ در هر دو يكسان است.
3. اگر موارد اتفاق را در برابر موارد اختلاف، وجه جداگانه اى بدانيم، وجوه هفتگانه به هشت وجه مى رسد.
4. وجوه مذكور با روايت نزول قرآن بر هفت بطن و جواز تبديل كلمات با يكديگر در آخر كلمه تعارض دارد.
5. نخستين مرحله نزول بر كدام يك از وجوه هفت گانه بوده است؟ و همين طور مرحله دوم و سوم و ...؟
6. اختلاف عمر و هشام بن حكيم در كدام از موارد هفت گانه بوده است؟
7. وجوه هفت گانه با روايت نزول قرآن بر سه حرف و ... چگونه سازگارى دارد؟
قرطبى و ابن عبد البر
قرطبى در تفسير خود، الجامع لاحكام القرآن معتقد شده است كه منظور از سبعة احرف، معانى متقارب با الفاظ مختلف است. وى اين قول را نظريه اكثر اهل علم مى داند و مى گويد: «مراد از هفت حرف، هفت وجه از معانى متقارب با الفاظ مختلف است، مانند أقبل و تعال و هلّم.»
قرطبى اين قول را به ابن عبد البر هم نسبت مى دهد و معتقد است كه الفاظ مختلف را پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اجازه داده است تا با قراآت متفاوت خوانده شود. ولى در زمان عثمان، قرائت بر يك حرف شد و شش حرف ديگر زايل شدند و اكنون تنها قرآن بر يك حرف است. برداشت و نظريه قرطبى هم قابل قبول نيست. زيرا:
1. معانى متقارب در بخش بسيار نادرى از آيات قرآن ممكن است مصداق داشته باشد.
2. وجه مذكور با بسيارى از روايات كه سبعة احرف را به قراآت، لفظ و شكلهاى متفاوت مربوط مى كنند، مخالف است.
3. اگر مقصود از سبعة احرف، تبديل كلمات هم معنا به يكديگر باشد، به سستى در اعجاز قرآن و وهن در معانى آن مى انجامد. زيرا الفاظ قرآن، وحى الهى است و امكان ندارد كه كسى بتواند آنها را جا به جا نمايد. اين بدان خاطر است كه كلمات قرآن توقيفى است، نه اجتهادى. اما اگر توقيفى نبود و هر كس مجاز بود كلمات هم معنا را جايگزين كلمات قرآن نمايد، قرآن اساس ثابتى نداشت.
ابن خطيب معتقد است هر كس مجاز است، قرآن را به هر قرائتى بخواند و محدود به قراآت معروف نيست.
4. ترسيم سبعه، در اين شكل ميسور نخواهد بود. زيرا در جست و جوى كلمات هم معنا، ممكن است در هر لفظى به يك مورد يا حداكثر دو يا سه مورد دست يافت.
5. هيچ دليلى از روايات بر تأييد اين وجه نيست.
قرطبى و ابن عبد البر و ... چون اقوال ديگر (بيش از 30 قول) را نپسنديده و دليلى مطمئن بر آنها نيافته اند، به وجه ياد شده گراييده اند. ليكن اين نظريه هم نياز به دليل دارد و چون چنان دليل اطمينان آورى در دست نيست، جمع زيادى از علماى اهل سنت، آن را نپسنديده اند.
رافعى
دانشمند معروف اهل سنت، مصطفى صادق رافعى، معتقد است كه مقصود از سبعة احرف، لهجات است. چون هر قومى در اداى كلمات، لهجه خاصى را داراست براى مثال: عدهاى حرف «قاف» را «كاف» تلفظ مىنمايند. هم چنين در حروف ديگركه بر اساس لهجات، متعدد شدهاند. مقصود از عدد سبعه هم، نه عدد واقعى، كه بيان كثرت است. او در اين مورد مى گويد:
آنچه ما از حديث (سبعة احرف) مىفهميم، اين است كه مراد از احرف لغاتى است كه موجب اختلاف لهجات مى شوند؛ با هدف توسعه و تسهيل هر قومى بر لحن و لهجه خويش، تا بر اساس آن قرائت نمايد.
شاهد بر وجه مذكور يعنى لهجات، اختلاف عمر و هشام بن حكيم است: هنگامى كه آن دو در لحن و لهجه آيه اى، اختلاف كردند، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هر دو را تصويب نمود و فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است.» اختلاف در «حتّى حين» و «عتى حين» و «يوسف» و «يؤسف» نيز ناشى از اختلاف در لهجه هاست. غير از رافعى از ظاهر كلام برخى ديگر از علماى اهل سنت، مانند شيخ شهاب الدين ابو شامه همين وجه (اختلاف در لهجه و گويش) استفاده مى شود. اما اين وجه نيز با مشكلاتى چند روبه روست؛ از جمله:
1. اين وجه، با رواياتى كه سخن از هفت بطن مى گويند، منافات دارد.
2. با تخاصم عمر و هشام بن حكيم نيز منافات دارد. زيرا آن دو يك لهجه و يك لغت داشتند. چون هر دو متعلق به قريش بودند.
3. اگر مقصود از سبعة احرف، لهجات باشد چرا عمر، ابن مسعود را از قرائت «عتى حين» به جاى «حتّى حين» منع نمود؟ در حالى كه اختلاف آنها در لهجه بود.
4. هيچ دليل روشنى بر تعيين لهجات از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله وجود ندارد.
5. روايات دال بر نزول قرآن بر لغت خاص با قول به لهجات منافات دارد.
6. لازمه اين وجه، اين است كه قرائت قرآن بر لهجه هاى گوناگون مجاز باشد، در حالى كه خلاف سيره مسلّم تمام مسلمين است.
7. استدلال بر روايت اختلاف عمر و هشام بن حكيم، صحيح نيست؛ زيرا درروايت مذكور روشن نشده است كه اختلاف در كجا و در چه آيه اى رخ داد.
طبرى، ابى عبيد، مكى بن ابى طالب، ابن عطيه، آلوسى، زركشى و ابن اثير
طبرى (م 310 ه. ق) و جمع ديگرى از دانشمندان اهل سنت، معتقدند كه منظور از سبعة احرف، لغات قرآن است. او در مقدمه تفسير خود پشتوانه تفسير سبعة احرف را به هفت لغت، رواياتى مى داند كه از سوى كسانى مانند عمر نقل شده است.
مهمترين استناد طبرى بر سخن خود، روايت مربوط به اختلاف عمر بن خطاب و هشام بن حكيم در قرائت سوره فرقان است. مطابق اين روايت، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هر دو را تأييد نمود و سپس فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است.» لذا مقصود از حرف، لغت است و قرآن بر لغت سبعه نازل شده است، يعنى لغاتى كه افصح است.
ديدگاه طبرى را جمع زيادى از دانشمندان اهل سنت، پيش و پس از او پذيرفته اند.
ابى عبيد قاسم بن سلام (م 224 ه. ق) در كتاب غريب الحديث مى گويد:
سبعة احرف، به معناى هفت لغت، از لغات عرب است. البته معناى آن اين نيست كه در حرف واحد، هفت وجه (لغت) باشد. مقصود اين است كه لغات سبع در كل قرآن پراكنده است. برخى از كلمه ها و واژه ها به لغت قريش و برخى به لغت هذيل و برخى به لغت هوازن و برخى به لغت اهل يمن و هم چنين بر طبق لغات ديگر است.
مكى بن ابى طالب (م 437 ه. ق) نيز مى گويد:
آنچه در فهم سبعة احرف بر آن معتقد و معترفم- و ان شاء اللّه همان صواب و حق هست- اين است كه احرف سبعه كه قرآن بر آنها نازل شده است، لغاتى متفرق در قرآن است و معانى است كه در الفاظ، در هنگام قرائت شنيده مىشوند كه گاهى در لفظ با هم مختلف و متفاوت ولى هم معنا هستند و گاهى در لفظ و در معنا با يكديگر متفاوت هستند.
ابن عطيه (م 541 ه. ق) نيز در كتاب تفسير خود مىگويد:
معناى سخن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كه فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است» اين است كه بر هفت عبارت از قبايل است؛ يعنى بر لغت تمامى آنها، قرآن نازل شده است. گاهى به عبارت قريش و گاهى به عبارت هذيل و گاهى به عبارت ديگر لغات به حسب لغت فصيحتر و موجزتر آمده است.
علامه آلوسى بغدادى (م 1270 ه. ق) هم در تفسير خود ضمن بيان اقوال، قول هفت لغت را ترجيح داده مى گويد:
هفتمين قول اين است كه مراد از آن، هفت لغت باشد كه بر آن، ثعلب و ابو عبيد و ... معتقد شدهاند و از آنچه بيان داشتيم روشن شد كه حقيقت در قول هفتم (سبع لغات) مى باشد زركشى هم به نقل از ابن حبان مى گويد:
نزديكترين قول به صحت، اين است كه مراد از سبعة احرف، لغات هفتگانه است؛ زيرا نزول بر لغات سبع، قرائت را براى مردم آسانتر مى كند. قرآن هم مى فرمايد: «هر آينه ما قرآن را براى وعظ و اندرز، به فهم آسان كرديم» و اگر خداوند قرآن را بر يك حرف نازل مى نمود، بر مردم سخت بود.
ابن اثير هم در كتاب النهاية در واژه حرف، به بيان حديث سبعة احرف مى پردازد و از نظر دانشمندان لغت، معناى حرف را بيان مى كند و نزول قرآن بر هفت حرف رابه معناى لغات مى داند.
گر چه جمع قابل توجهى از دانشمندان اهل سنت، معناى هفت حرف را در هفت لغت دانسته اند، اما بزرگانى از اهل سنت، مانند ابن قتيبه نيز منكر چنين وجهى شده اند. نامبرده مى گويد: «قرآن جز به لغت قريش نازل نشده است.»
در اين كه مقصود از هفت لغت چيست و آيا هر حرفى را مى توان به هفت لغت خواند، پاسخ دادهاند كه اين چنين نيست كه هر حرفى بر هفت لغت باشد، بلكه لغات سبع در قرآن متفرقند.
اما اين كه كدام لغت اولويت داشته و قرآن نخستين بار بر كدام لغت نازل شده است، پاسخ داده اند كه لغت قريش در اولويت بوده است؛ و در اين كه لغات سبعه كدام است، در ميان دانشمندان طرفدار اين نظريه اختلاف است. برخى به استناد روايت كلبى از ابى صالح، از ابن عباس روايت كردهاند كه پنج لغت از هوازن و دو لغت ديگر از قريش و خزاعه است. طبرى ناقلان اين روايت را معتبر نمى داند و مى گويد:
گفته شده است كه پنج لغت از هوازن و دو لغت براى قريش و خزاعه است و روايت آن از ابن عباس است كه قابل احتجاج نيست. زيرا روايت از كلبى و از ابى صالح است.
هم چنين گفته شده است كه مقصود زبان كعبين است. كه طبرى در روايتى از ابى الاسود دئلى نقل مى كند: «قرآن به زبان دو كعب، كعب بن عمر و كعب بن لوّى، نازل شده است.» سخن طبرى و ديگران در بر گرداندن نزول قرآن بر هفت حرف، به هفت لغت، از جهات ذيل قابل ترديد است:
1. اين وجه، با بخش زيادى از روايات سبعة احرف، مبنى بر معانى متقارب و هفت بطن و جواز تبديل كلمات و ... سازگارى ندارد.
2. در هيچ روايتى از پيامبر 9 تصريح نشده است كه منظور از احرف، لغات است؛ هم چنان كه در هيچ روايت قطعى نبوى، بيان نشده است كه منظور از هفت لغت كدام است. به همين خاطر معتقدان به اين وجه، در تبيين لغات سبعه دچار اختلاف شدهاند.
3. در برخى از آثارى كه از صحابه روايت شده، آمده است لغات قرآن بيش از هفت مورد است و سيوطى در النوع السابع و الثلاثون در كتاب الاتقان، تحت عنوان «فيما وقع فيه بغير لغة الحجاز» استشهاداتى را مى آورد كه قرآن بر لغتهاى هذيل، حمر، جرهم، مذحج، خثعم، خيس، عيلان، كنده، حضر موت، لخم، حدام، يمامه، خزاعه، تميم، خزرج و ... آمده است، كه هيچ گونه انحصارى در عدد معينى ندارد.
4. حمل سبعة احرف بر لغات قرآن، با مهمترين روايت سبعة احرف منافات دارد كه در مورد اختلاف عمر و هشام بن حكيم در سوره فرقان است. در حالى كه آنها هر دو صاحب يك لغت بودند و آن لغت قريش بود و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هر دو قرائت را تأييد نمودند و گفتند: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است.»
5. اگر منظور از هفت حرف، هفت لغت باشد، با اين روايت از ابن مسعود كه مى گويد: «قرآن بر لغت مضر نازل شده است»، منافات دارد. زيرا سخن از نزول قرآن بر لغت واحد است.
6. اگر قرآن بر همه لغات نازل شده باشد، ممكن است از فصاحت كافى برخوردار نباشد. زيرا در نزد برخى از علما، فصاحت قرآن در آن است كه به لسان قريش، كه همان لسان و لغت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است، نازل شده است و آن افصح لغات بود. ابن فارس در فصاحت لغت قريش مى گويد:
اجماع علما و شعرا و ... بر اين است كه لغت قريش، فصيحترين لغت عرب و برگزيده ترين لغت است و به همين جهت خداوند آنان را از بينعرب برگزيد و در ميان آنها، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را انتخاب نمود.
7. اگر مقصود از هفت حرف، لغات سبعه باشد و از مرز لغت قريش خارج شده باشد، با هدف تسهيل بر امت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سازگارى ندارد؛ به ويژه آن كه عدد سبعه هم براى بيان كثرت باشد. زيرا لغت قريش فصيح و روان بوده است و قرائت قرآن بر طبق لغتهاى ديگر با تسهيل و تيسير سازگارى ندارد.
احمد البيلى
احمد البيلى از محققان معاصر اهل سنت است كه در مسأله قراآت، كتابى تأليف نموده و معتقد شده است كه احرف سبعه مربوط به بعد از فتح مكه در سال هشتم هجرى است. او دليل بر ادعاى خويش را، حادثه تاريخى اختلاف بين عمر و هشام بن حكيم مى داند كه پس از اسلام هشام بن حكيم بود و اسلام او پس از فتح مكه اتفاق افتاده است.
از ادلهاى كه مى توان بر اساس آن گفت، رخصت بر احرف سبعه بعد از فتح مكه شروع شده است، حادثه اختلاف بين عمر و هشام بن حكيم است كه پس از اسلام آوردن هشام بوده است و او اسلام نياورد مگر بعد از فتح مكه. عمر شنيد كه هشام سوره فرقان را بر قرائتى مى خواند كه وى از پيامبر چنين قرائتى را نشنيده بود.
شايد آنچه، احمد البيلى را معتقد به شروع داستان احرف سبعه در سال آخر حيات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نموده است، اين مطلب است كه اگر قرآن بر احرف سبعه نازل شده است، چرا عمر از آن خبر نداشته و بر هشام بن حكيم اعتراض كرده است.
اين جا پرسش ديگرى نيز مطرح است و آن اين كه چگونه ممكن است قرآن در طول22 سال بر يك حرف نازل شده باشد، ولى در سال آخر، نزولش بر هفت حرف تعلّق گرفته باشد. قرآنى كه براى مدت 22 سال بر يك حرف نازل و خوانده شده است، چگونه مى بايد مجددا تغيير نمايد و تمامى آن بر هفت حرف خوانده شود؟
اگر هدف از سبعة احرف، تسهيل و توسعه بود، چرا از روزهاى نخست چنين نشد؟ ضمن اين كه چه دليلى بر نزولهاى هفت گانه در سال آخر وجود دارد؟ آيا رخصت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در حادثه عمر و هشام بن حكيم- در صورت صحت- دلالت بر شروع احرف سبعه در سالهاى آخر حيات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دارد؟ يا دلالت بر مجاز بودن آن از روز نخست داشته، ولى عمر از آن بى خبر بوده است!؟
محمد ابو زهره
ايشان نيز از محققان معاصر اهل سنت در موضوعات علوم قرآنى است. وى معتقد است كه نص مكتوب قرآن بيش از يكى نبوده است و حروف سبعه، مربوط به قراآت است و آن نص واحد قرآن، تحمل قراآت سبعه (حروف سبعه) را دارا بوده و هيچ گونه تغييرى نيافته است. زيرا حروف سبعه مربوط به الفاظ و ... نبوده است كه با تغيير آنها، كتابت قرآن نيز تغيير نمايد، بلكه مربوط به قراآت بود. او مى گويد:
نص مكتوب (قرآن) واحد بوده است كه در آن تغييرى رخ نداده است و آن تحمل چندين قرائت را دارا بوده است. نصى كه در دوران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نوشته شد، هيچ تغييرى در آن ايجاد نشد و حروف سبعه بر روى آن جريان پيدا نكرد. بلكه حروف سبعه در قرائت قرآن بود، نه در كتابت آن و اجازه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هم در قرائت بوده نه در كتابت.
چنين مطلبى در صورتى، درست است كه قرآن اعراب و نقطه گذارى نشده بود و هنگامى كه اعراب و نقطه گذارى شد، چگونه ممكن است هفت حرف را بر تابد؟ ازطرفى ديگر ايشان معتقد است:
هدف عثمان در جمع قرآن، كتابت آن بر حرف واحد از حروف سبعه بود.
وى قرآن را جمع نكرد، مگر براى ثبت و حفاظت حرفى كه باقى مانده و از پيامبر به صورت مكتوب روايت شده بود، تا آن كه همه مسلمين بر آن متفق شوند.
اگر كتابت قرآن بر مبناى ايشان، نخست بر ساختارى بود كه مربوط به قرائت خاصى نبود و تمامى قراآت، امكان انطباق بر آن را دارا بودند، چگونه آن كتابت از بين رفت؟
و اگر عثمان مىخواست، بر همان كتابت برگردد، مىبايد كتابت او در ساختارى باشد كه قراآت و حروف سبعه بر آن جايز باشد نه بر يك حرف؛ آن چنان كه ايشان معتقد شده است. زيرا اگر بر يك حرف مى نوشت، حروف ديگر كه از قراآت بودند و نازل شده از سوى خداوند بودند، از بين رفته محو مى شد.
ابهام و تحيّر در معناى سبعة احرف نزد دانشمندان اهل سنت
هر قدر، آراى علماى اهل سنت در مورد معناى سبعة احرف، بيشتر مطالعه و بررسى مى شود، تحيّر و ابهام آنان روشنتر مى گردد؛ زيرا هيچ كدام نتوانستهاند خود و ياران خود را قانع نمايند كه مقصود از سبعة احرف چيست. بلكه همواره براى آنها، معناى روايت سبعة احرف، مبهم و تاريك بوده است. آنان فقط به ديگران توصيه مى كنند كه با وجود روشن نبودن معناى روايت بايد آن را پذيرفت؛ چون حديث نبوى است.
ابهام در نظريه سبعة احرف، آن چنان گسترده است كه ابن جزرى، دانشمند معروف و بزرگ اهل سنت، به گفته خود سى سال در آن تأمل و انديشه كرده است.
حتى ابن جزرى هم پس از سى سال تأمل و مطالعه علمى در معناى روايت سبعةاحرف، فتح علمى خويش را با ترديد بيان مىكند و مى گويد: «يمكن أن يكون صوابا؛ احتمالا معناى روايت چنين است». آيا حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و خداوند متعال، مردم و علما را در ابهام گذاشته اند؟! يا آن كه نسبت روايت سبعة احرف به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بى اساس است؟ گويا پس از ارتحال حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله، در زمانى كه قراآت قرآن افزايش يافت، خليفه اول براى حل مشكل قراآت و توجيه آنها نيز، معتقد به تساهل در نص قرآن بود و براى توجيه قراآت، حديث سبعة احرف را بر پيامبر بست. زيرا مهمترين روايت سبعة احرف، از زبان عمر به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نسبت داده شده است.
بنابر اين منشأ نسبت سبعة احرف به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و اين همه ابهام و اجمال، عمر است. زيرا خود معتقد به تسامح در آيات بود و لذا از جمعآورى قرآن در مصحف واحد و همسان و نشر آن براى مردم، پرهيز داشت. او جمع آورى قرآن را امرى حكومتى و در انحصار خود مى دانست. در تاريخ المدينه آمده است:
هارون بن عمر دمشقى ما را حديث كرد كه ... انصار نزد عمر رفتند و گفتند:
مى خواهيم قرآن را در يك مصحف جمع آورى نماييم. او گفت: شما مردمى هستيد كه زبان شما، داراى لهجه است و من وجود لهجه را در قرآن سزاوار نمى دانم و از اقدام آنها جلوگيرى نمود.
هم چنين گفته اند:
زيد بن ثابت با عمر در مورد جمعآورى قرآن مشورت نمود. عمر ممانعت كرد و گفت: شما قومى هستيد كه لحن و لهجه داريد. و زيد بن ثابت با عثمان مشورت كرد و او اجازه داد.
منابع و مأخذ
1. قرآن کریم سوره مبارکه قمر (54) آيه 17.
2. قرآن کریم سوره مبارکه مؤمنون (23) آيه 8.
3. قرآن کریم سوره مبارکه سبأ (34) آيه 19.
4. قرآن کریم سوره مبارکه بقره (2) آيه 282.
5. قرآن کریم سوره مبارکه ليل (92) آيه 3.
6. قرآن کریم سوره مبارکه ق (50) آيه 19.
7. قرآن کریم سوره مبارکه بقره (2) آيه 259.
8. قرآن کریم سوره مبارکه طه (20) آيه 9.
9. زرقانى، مناهل العرفان، ج 1، ص 137.
10. مشكل الآثار، ج 4، ص 191.
11. الابانة عن معانى القراءات، ص 38، تحقيق الدكتور عبد الفتاح اسماعيل شلبى.
12. صبحى صالح، مباحث فى علوم القرآن، ص 103.
13. الاتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 145.
14. محاسن التأويل، ج 1، ص 177.
15. مباحث فى علوم القرآن، ص 104.
16. تفسير طبرى، ج 1، ص 37، ح 19. ص 43.و51
17. مناهل العرفان، ج 1، ص 155 و النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 27.
18. مباحث فى علوم القرآن، ص 108.
19. ابى عبيد قاسم بن سلّام، غريب الحديث، ج 3، ص 159.
20. البيان فى تفسير القرآن، ص 192-188- 186.
21. جزائرى، التبيان لبعض المسائل المتعلقة بالقرآن على طريق الاتقان، ص 82.
22. ابن اثير، اسد الغابة فى معرفة الصحابة، ج 5، ص 61: هشام بن حكيم، و هو أسلم يوم الفتح.
23. احمد البيلى، الاختلاف بين القراءات، ص 39.
24. محمد ابو زهره، المعجزة الكبرى القرآن، ص 36.
25. الابانة عن معانى القراءات، ص 80، تحقيق الدكتور عبد الفتاح اسماعيل.
26. أبو محمد عبد الحق بن عطيه الغرناطى، المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب الغدير، ج 1، ص 59.
27. مقدمه روح المعانى فى تفسير القرآن، الفائدة الخامسة، ج 1، ص 21.
28. البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 226.
29. ابن جزرى، النشر في قراءات العشر، ج 1، ص 26.
30. عمر بن شبّه، تاريخ المدينه، ج 2، ص 705.
31. مصنف ابن ابى شيبه، ج 7، ص 151.
32. اعجاز القرآن و البلاغة النبويه، ص 68.
33. النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 26..
34. الجامع لأحكام القرآن، ج 1، ص 32.
35. ابن خطيب، الفرقان، ص 132
